سند چشم‌انداز در افق ۱۴۰۴، رسیدن به سالانه ۲۰ میلیون گردشگر خارجی را برای توسعه صنعت توریسم در ایران مد نظر قرار داده است. با توجه به ظرفیت‌های بومی کشورمان یکی از راه‌های محقق شدن این چشم‌انداز توجه به گردشگری مذهبی است.
ایران محل تلاقی و گفت‌وگوی چند هزار ساله ادیان بزرگ است. ادیانی که قانون اساسی کشورمان نیز بر حقوق آن‌ها مهر تأیید گذاشته و فعالیت مذهبی ادیان مختلف در کشورمان کاملاً به چشم می‌آید. به دلیل سابقه طولانی حضور ادیان مختلف در کشورمان آثار و ابنیه مختلفی که بعضاً جایگاه مقدسی در میان مذاهب گوناگون دارد در گستره جغرافیایی ایران پراکنده شده است. این پراکندگی و تنوع اماکن مذهبی، ظرفیت خوبی برای رونق گردشگری مذهبی در ایران را رقم زده است.
گردشگری مذهبی، پل ارتباط ادیان
رضا رحیمیان‌پور عضو هیئت مدیره انجمن صنفی راهنمایان گردشگری استان تهران، در گفتوگو با «رادیو گفتوگو»، درباره ضرورت تقویت جایگاه گردشگری مذهبی می‌گوید: در حال حاضر گردشگری از نظر اشتغالزایی و درآمد و گردش مالی به دومین صنعت دنیا تبدیل شده و هر کشوری که به دنبال توسعه است به گردشگری به عنوان یک صنعت مهم توجه می‌کند. وی با بیان اینکه گردشگری مذهبی در تاریخ جزو اولین گردشگری‌ها بوده و اولین سفر‌ها و ساخت هتل‌ها برای افرادی بود که به اماکن مذهبی سفر می‌کردند، ادامه می‌دهد: در ایران ظرفیت‌های بسیار زیادی برای گردشگری مذهبی وجود دارد، اما متأسفانه آن‌طور که باید و شاید از این ظرفیت استفاده نشده است. رحیمیان‌پور همچنین تأکید می‌کند: به عنوان نمونه ما در ایران مراسم تعزیه و روز عاشورا را داریم که می‌تواند به عنوان یکی از جاذبه‌های خوب و خاص ایران به دنیا معرفی شود. این راهنمای گردشگری بین‌الملل، معتقد است: در کشور‌های اسلامی که به گردشگری اهمیت می‌دهند مساجد کشور خود را به عنوان اولین مکان گردشگری به گردشگران معرفی و پیشنهاد می‌کنند که این کار پلی در جهت ارتباط میان مسلمانان و گردشگران غیرمسلمان نیز محسوب شود.
نمونه موفق گردشگری مذهبی
گردشگری مذهبی یکی از مهم‌ترین شاخه‌های گردشگری به شمار می‌رود. سفر‌هایی که مذهب عامل انجام آن است، چه برای انجام فرایض مذهبی و چه برای بازدید از اماکن تاریخی و مذهبی، باعث گردش اقتصادی قابل توجهی خواهد شد.
پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، در گزارشی با تأکید بر گسترش گردشگری مذهبی در کشورمان، به نمونه‌های موفق جهانی در خصوص توسعه گردشگری مذهبی اشاره می‌کند و می‌نویسد: از نمونه سفر‌های مذهبی می‌توان به روز جهانی جوان اشاره کرد که به ابتکار واتیکان برای قوی‌تر کردن باور‌های دینی در بین جوانان کاتولیک به صورت جهانی برگزار می‌شود. این سفر، یکی از بزرگ‌ترین آیین‌های مذهبی برای جوانان دنیاست و به عنوان نمونه در سال ۲۰۰۵ که در آلمان برگزار شد، بیش از ۴۳۵ هزار زائر از ۱۹۷ کشور در این مراسم مذهبی شرکت کردند. در اسلام نیز، آیین حج به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراسم مذهبی جهان سالانه بیش از ۲ میلیون زائر را در شهر مکه گردهم می‌آورد. پیش‌بینی می‌شود گردشگری مذهبی عربستان سعودی در دهه آینده، هر ساله از رشدی ۲۰ درصدی بهره ببرد و تا سال ۲۰۲۰، تعداد ۲/۴۳ میلیون نفر از شهر‌های مکه و مدینه دیدن کنند که این امر، مستلزم ۵۰ هزار اتاق اضافی در هتل‌ها و ۷۴ هزار واحد مُبله در این مناطق خواهد بود. بنا بر بررسی‌های سازمان جهانی گردشگری، گردشگری حلال به صورت نوع خاصی از گردشگری مذهبی، منافع کشف نشده بسیار و شانس‌های تجاری زیادی را به کشور‌های مسلمان و به ویژه آسیای میانه ارائه می‌کند. گردشگری حلال، نوعی از گردشگری مذهبی است که تمام فعالیت‌های آن از نظر قوانین اسلامی مجاز شمرده می‌شود. در این باره، واتیکان در سال ۲۰۰۷ خطوط هواپیمایی مخصوص به زائران خود را راه‌اندازی کرد که می‌تواند الگویی برای خطوط حلال باشد. این خطوط می‌توانند فاکتور‌هایی مانند ارائه غذای حلال، در نظر گرفتن وقت نماز و... را دربرگیرند تا سفر را برای مسلمانان به ویژه هنگامی که برای زیارت و یا سایر مسائل مذهبی مسافرت می‌کنند، راحت‌تر و لذت‌بخش‌تر کند.
ظرفیت‌های ایران برای گردشگری مذهبی
مهم‌ترین مقصد گردشگری مذهبی در ایران، مشهد مقدس است. شهری که سالانه نزدیک به ۲۰ میلیون گردشگر داخلی و خارجی برای زیارت حرم امام‌رضا (ع) به آن سفر می‌کنند. علاوه بر ایران، شیعیان در سراسر جهان ارادت خاصی به ثامن‌الحجج دارند، تنها اگر از جمعیت ۳۰۰ میلیون نفری شیعیان یک درصد را بتوانیم به ایران جذب کنیم، رقم ۳ میلیون گردشگر خارجیِ مذهبی برای اقتصاد ما تعیین‌کننده است.
این جدا از همجواری ایران با سه کشور ارمنستان، آذربایجان و گرجستان در محدوده آذربایجان‌شرقی و جلفاست که با وجود کلیسا‌های متعدد می‌تواند میزبان مسیحیان و ارامنه بسیاری باشد.
دبیر ستاد بقاع متبرکه و بنا‌های مذهبی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درباره تعداد اماکن مقدس کشورمان می‌گوید: «در کل کشور، ۵ هزار و ۸۰۰ بقعه متبرکه به عنوان آرامگاه‌های امامزادگان ثبت شده است که از این تعداد، یک هزار و ۲۰۰ بقعه به دلیل حائز شرایط معماری، فرهنگی و تاریخی بودن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند.» حجت‌الاسلام صابری افزود: «آرامگاه یک امام معصوم (ع) در مشهد و دو فرزند بدون واسطه معصوم (ع) یعنی حضرت معصومه (س) و موسی مبرقع، فرزند امام جواد (ع) در ایران موقعیت ممتازی برای کشورمان به وجود آورده است.»
یکی دیگر از مقاصد اصلی گردشگری مذهبی در کشورمان حرم حضرت عبدالعظیم حسنی در تهران است که سالانه بیش از ۸ میلیون زائر دارد. این حجم بالا از گردشگر هنوز در برنامه‌ریزی‌های مدیران میراث فرهنگی کشور جایگاهی نداشته‌اند و تا به حال برنامه مدونی برای استفاده از این ظرفیت بزرگ در نظر گرفته نشده است.
گردشگری مذهبی، درآمد پایدار
به دلایل مذهبی، بسیاری از انواع توریسم در کشورمان قابلیت گسترش نداشته و فرهنگ جامعه ایران با چندین زیر شاخه توریسم در تعارض است، ولی در مقابل ظرفیت‌های خوبی مانند گردشگری مذهبی می‌تواند راه حل مناسبی برای گسترش درآمد‌های ناشی از صنعت توریسم در ایران باشد.
سیدصادق طباطبایی‌نژاد، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس، در گفتوگو با «خانه ملت»، درباره گسترش درآمد‌های ناشی از گردشگری، می‌گوید: ایران در زمینه گردشگری هیجان‌زده عمل می‌کند، در واقع مسئولان بیش از آنکه به دنبال درآمدزایی از طریق گردشگری در داخل کشور باشند درباره آن صحبت می‌کنند در حالی که تنها از طریق گردشگری مذهبی با توجه به تعداد قابل ملاحظه ورود گردشگر به داخل کشور می‌توان به درآمد‌های پایدار مناسبی رسید.
طباطبایی‌نژاد با تأکید بر اینکه حضور گردشگر در ایران به خودی خود نمی‌تواند درآمدزا باشد بلکه ایجاد زیرساخت‌ها این فرصت را اقتصادی می‌کند، می‌گوید: در واقع تا زمانی که زیرساخت‌های خدماتی سودده ایجاد نشوند حضور آن‌ها در ایران چندان سودبخش نخواهد بود.
وی با اعتقاد به اینکه وضعیت گردشگری در ایران نسبت به گذشته بهتر است، اما هنوز تا رسیدن به بهره‌برداری اقتصادی به میزان ظرفیت‌های موجود فاصله عمیقی داریم، اضافه می‌کند: گردشگری که به یک شهر مذهبی پا میگذارد نمی‌تواند تمام روز خود را در زیارتگاه بگذراند بنابراین برای افزایش ماندگاری او باید مکان‌های سرگرمکننده و تفریحی نیز ایجاد شود. گردشگری مذهبی می‌تواند بخش قابل توجهی از افق ورود ۲۰ میلیون توریسم به ایران را در افق ۱۴۰۴ برآورده کند. افقی که برای دستیابی زمانی به آن هفت سال زمان باقی مانده و می‌توان در این مدت روی توسعه زیرساخت‌های گردشگری در شهر‌های مذهبی ایران و سرمایه‌گذاری روی افزایش طرفیت گردشگری در اماکن مذهبی مورد احترام دیگر ادیان اقدام مؤثری انجام داد.
