این روزها که همه مردم در تب و تاب نوسانات ارز و سکه درگیر دو دوتا چهارتای جور کردن دخل و خرجشان هستند گروهی بیشتر از همه در التهابند و مردمک چشمانشان نگرانتر از بقیه مردم تابلوی صرافیها را میپاید. خانوادههایی که دختران عقدکرده و دم بخت دارند هم درست مانند پسرهای دمبخت و خانوادههای آنها در تب و تابند؛ تب و تاب تهیه جهیزیه در بازاری که فروشندگانش یا جنسهایشان را به امید گران و گرانتر شدن ارز و اجناس انبار کردهاند و اصلاً راضی نمیشوند جنس بفروشند و آنهایی هم که حاضرند کالاهایشان را بفروشند در گیر و دار نوسانات ارز و قیمتها قیمت کالاهایشان لحظه به لحظه تغییر میکند و تنها کسانی میتوانند از این آشفته بازار جهیزیهای برای دختران دم بختشان تهیه کنند که پولشان از پارو بالا میرود. خلاصه اینکه گرانی بیسابقه سکه و دلار فقط بر روی بازار مصرف تأثیر نداشته و هزینههای نجومی ازدواج بسیاری از جوانان دمبخت را از صرافت ازدواج انداخته است. در این میان شاید خانوادههایی پیدا شوند و حاضر باشند تا از مراسم عروسی و تجملاتی همچون سرویس طلا چشمپوشی کنند و یا ماجرا را بسیار سبک بگیرند، اما بالاخره دو جوانی که قرار است زیر یک سقف قرار بگیرند برای آغاز زندگیشان به حداقلهایی نیازمندند که در بازار کنونی همین حداقلها هم دهها میلیون تومان پول میخواهد البته اگر مغازهدارها راضی شوند کالاهایشان را بفروشند!
جهیزیه در قانون مدنی
نام جهیزیه که به میان میآید ذهن همه ما به سوی دختر و خانواده عروس خانم میرود. لااقل در کشورما عرف است جهیزیه یا همان اثاث و ابزار زندگی را اغلب خانم خانه تهیه میکند. هر چند در این مسئله در مناطق مختلف کشور رسوم متفاوتی وجود دارد و گاهی اوقات آقاداماد و خانواده وی هم در تهیه جهیزیه و لوازم مورد نیاز برای زندگی مشارکت دارند. اما اگر به سراغ قانون بروید درمییابید تکلیف قانونی جهیزیه موضوعی کاملاً متفاوت با عرف رایج جامعه دارد. به موجب ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی «نفقه عبارت است از مسکن، البسه و غذا و اثاثالبیت که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت زن و یا احتیاج او به واسطه مرض و یا نقصان اعضا»؛ بنابراین تعریف نفقه زن شامل تمام وسایلی است که زن، با توجه به درجه تمدن و محیط زندگی و وضع جسمی و روحی خود، به آنها نیازمند است. همچنین مرد در قبال زندگی زناشویی موظف و مکلف است تمام وسایل زندگی زن را از هر حیث، مهیا و فراهم سازد و برای زن، از این حیث، هیچ گونه وظیفهای در شرع مقدس اسلام تعیین نشده و حتی درباره اثاثیه خانه و متاع مربوط به وسایل زندگی نیز بر عهده زن چیزی مقرر نشده است.
حالا اگر دختر بنا بر قوانین عرف، در صورت تمکن و استطاعت مالی، اثاثیهای را به عنوان جهاز و به قصد مشارکت و یاری شوهر با خود به خانه همسرش ببرد به نحوی قسمتی از نفقه به خواست دختر مهیا میشود که در این صورت شوهر هیچگونه دخالتی از لحاظ تصرف در جهیزیه مزبور جز با اجازه زوجه نداشته و نخواهد داشت و جهاز مزبور از حقوق اختصاصی زوجه میباشد.
اما اگر عروس خانم یا همان زوجه به هر دلیل، مثلاً عدم تمکن مالی و یا عدم تمایل به اجرای این قانون عرفی نتوانست و یا نخواست وسیلهای به عنوان جهیزیه به خانه شوهر ببرد، جایگاه این وسایل در نفقه محفوظ است و مرد مکلف به تهیه آن است. میزان این جهیزیه را هم عرف جاری تعیین میکند و تمامی قوانین مربوط به نفقه در مورد جهیزیه به عنوان جزئی از آن صادق است. البته در مورد حقی که زن بر این گونه اشیا پیدا میکند، معیار، اراده شوهر و حکم عرف است. خانه و اثاث منزل را مرد به زن خود نمیبخشد بلکه فقط اجازه استفاده در آن را میدهد.
سنتی که حداقل ۵۰ میلیون آب میخورد
واقعیت این است که جهیزیه آن هم در شکل و شمایل کنونیاش یکی از سنتهایی است که مختص عرف ماست. سنتی که هر روز شکل و شمایل تازهتر و تجملیتری پیدا میکند و سالهاست این مسئله خود به یکی از موانع جدی ازدواج تبدیل شده است. خانوادهها هم که انگار با یکدیگر لجبازی میکنند و میخواهند به واسطه جهیزیه و مهریه و عروسیهای مجلل و تجملاتی به یکدیگر چنگ و دندان نشان دهند و انتقام عروسیهای مجلل را با انتظار جهیزیههای آنچنانی بگیرند. در این میان، اما جوانان هستند که آسیب میبینند و همین مسائل موجب شده تا سن ازدواج بالا و بالاتر برود و میل به ازدواج پایین و پایینتر بیاید. در این بین با شرایط تازهای که در جامعه شکل گرفته و در بلبشوی اقتصادی بهوجود آمده شرایط بیش از پیش سخت و عرصه بیشتر از همیشه بر جوانان تنگ شده است. اگر به سراغ دختران عقدکرده بروید نخستین دلنگرانیشان در شرایط کنونی ماجرای جهیزیه است.
سمانه ۳۴ ساله است و شش ماهی از عقدش میگذرد. وقتی از جهیزیهاش میپرسم در پاسخ لبش را میگزد و سرش را با تأسف تکان میدهد. به او پیشنهاد میکنم تو از مراسم عروسی صرفنظر کن و همسرت از جهیزیه تا بتوانید به سر خانه و زندگیتان بروید که پاسخ میدهد: به کدام خانه برویم؟!
به سراغ لوازم خانه فروشیها میروم. یخچال فریزر ساید باید ساید که یکی از اصلیترین ارکان جهیزیههای امروزی است بین ۱۰ تا ۲۵ میلیون تومان هزینه دارد. ماشین لباسشویی از ۳ میلیون تا ۱۳ میلیون تومان قیمت دارد. گاز هم از یک میلیون تا ۸ میلیون تومان است. یک تخته فرش هم کمتر از یک و نیم میلیون تومان نیست. برای تهیه قابلمه و دیگر ظرف و ظروف آشپزخانه هم حداقل باید حدود یک میلیون تومان هزینه کنید. با یک حساب سرانگشتی برای تهیه حداقلها هم نزدیک به ۵۰ میلیون تومان باید خرج کرد تا جهیزیهای متوسط تهیه کنید.
البته خرید اجناس ضروریتر و حذف غیرضروریها و همچنین نگاه مثبتتر به برندهای ایرانی به جای تمرکز روی کالاهای خارجی میتواند تا حدودی این عدد را به نفع جیب دختردارها تغییر دهد.
دست به کار شدن کاربران فضای مجازی
تنگتر شدن محاصره مشکلات در مسیر ازدواج و انفعال مسئولان این حوزه حالا گروهی از کاربران را به فکر انداخته تا برای خودشان دست به کار شوند و برای فرهنگسازی در این سیر فکری بکنند. حالا مدتی است که هشتگ ازدواج آسان و جهیزیه ساده در شبکههای اجتماعی داغ شده است و حتی برخی کاربران تجربیات خودشان از خرید جهیزیه را با دیگران به اشتراک میگذارند و جالب این که اگر به سراغ زوجهایی که میشناسید و از قضا جهیزیه کاملی داشتهاند و مراسم جهازبران مجللی هم برگزار کردهاند بروید و از آنها بخواهید تا وسایل غیرضروری زندگیشان را به شما نشان بدهند با فهرست بلندبالایی از وسایلی همچون سرخکن، بخارشوی، ساندویچساز، تخممرغپز، مایکروویو و تعداد زیادی بشقاب و کاسه مواجه خواهید شد که هیچگاه در طول زندگی به کارشان نیامده و تنها انگیزههایی همچون چشم و همچشمی و شاید جوگیری خانواده و گاهی هم تنها به خاطر یک سنت غلط دیگر به نام جهازبران خریداری شده تا نمایشی از داراییها و وجنات عروس خانم به خانواده آقاداماد و تمام کسانی باشد که این نمایش میتواند آنها را به عقبنشینی وادار کند! حتی اگر چنین فرآیندی به چالشهای جدی و مدتها بدهکاری و به سختی افتادن خانواده عروسخانم منتهی شده باشد.
جهیزیه حضرت زهرا (س)
شاید تاکنون زیاد درباره مهریه حضرت زهرا (س) شنیده باشیم، اما کمتر درباره جهیزیه آن حضرت صحبت شده تا الگویی برای زندگی شیرین و ازدواج آسان به جوانان داده شود.
جهیزیه حضرت زهرا (س) شامل یک لباس عروسی بود که حضرت همان شب ازدواج آن را به زنی نیازمند بخشیدند. یک چارقد و روسری، قطیفه مشکی بافت خیبر، تختخواب بافته شده از برگ خرما، دو عدد تشک با روکشی کتان که داخل یکی لیف خرما و داخل دیگری پشم گوسفند بود و یک تخته بوریای بافت بحرین تمام جهیزیهای بود که دختر پیامبر خدا زندگی سادهاش را با حضرت علی (ع) با آن آغاز کرد.
نکته مهم اینجاست که همین جهیزیه ساده را هم خود حضرت علی (ع) تهیه کردند. حضرت علی (ع) زره خود را فروختند و پول آن را نزد رسول اکرم (ص) آوردند. حضرت هم این مبلغ را به سه قسمت تقسیم فرمودند: یک سوم خرید لوازم زندگی (جهیزیه)، یک سوم برای خرید عطر و ثلث آخر را نزدامسلمه به امانت میگذارند تا هنگام نزدیک شدن شب عروسی به عنوان مساعدت و کمک، صرف مخارج ولیمه عروسی شود.
هر چند با وجود ادعای دینداری کمتر خانوادهای است که سیره اهل بیت را در زندگی ساده و ازدواج آسان پیش گیرد، اما جسته و گریخته هنوز هم هستند کسانی که همچون سالهای آغازین انقلاب و دهه ۶۰ زندگی سادهای را در پیش بگیرند. نمونهاش مریم زن ۳۵ سالهای که شش سالی است زندگی مشترکش را آغاز کرده و میگوید بسیار خوشبخت است. مریم تأکید میکند: ما عروسی نگرفتیم و تمام وسایل مورد نیاز زندگی مشترکمان را هم با همدیگر و به مرور زمان تهیه کردیم. تجربه لذتبخشی که باعث شد هم به اندازه نیازمان خرید کنیم و هم از خرید جهیزیه احساس رضایت بیشتری داشته باشیم. این تجربه میتواند برای همه زوجها تکرار شود اگر خودشان بخواهند.
جهیزیه در سایر ملل
فرهنگ جهیزیه تنها اختصاص به عرف کشور ما ندارد و این سنت یک جورهایی در تمام دنیا وجود دارد و حتی برخی کشورها و فرهنگها آداب و رسوم بسیار سختگیرانهای در این باره دارند.
اگر بخواهیم جهیزیه را به عنوان یک سنت مشترک از نظر تاریخی مورد بررسی قرار دهیم باید به این نکته اشاره کنیم که این سنت کهن ریشه در فرهنگ کشورهای آفریقایی دارد که با هدف تأمین سرمایه اولیه برای کسب و کار به داماد هدیه داده میشود و به این ترتیب داماد میتوانست با استفاده از سرمایه اولیهای که خانواده عروس در اختیار او قرار میداد مسئولیت تأمین خواستهها و نیازهای همسر و فرزندانش را برعهده گیرد. در کشورهای اروپایی و بهویژه در کشور انگلیس جهیزیه در طبقات اشرافی به عنوان ارثیه هنگام ازدواج از طرف پدر به فرزند دختر هدیه میشود و به این ترتیب فقط دخترانی که در زمان ازدواج از پدرشان جهیزیه نگرفتهاند در ارث سهیم میشوند. البته امروزه در اغلب کشورهای در حال توسعه در اروپا و امریکا این رسم کهن و دیرینه به دست فراموشی سپرده شده است و در اغلب خانوادهها عروس و داماد با هدایای نقدی که در مراسم جشن ازدواج خود از دوستان، اقوام و نزدیکانشان هدیه میگیرند مقدمات اولیه زندگی مشترک را تأمین میکنند.
بدون تردید کشورهای آسیایی بیش از کشورهای اروپایی و امریکایی به رسومی که از گذشتههای دور مرسوم بوده پایبند هستند. برای مثال هند از جمله کشورهایی است که در آنجا تهیه جهیزیه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و از این رو تهیه جهیزیه و قوانینی که در خصوص تهیه آن وجود دارد از عوامل محدودکننده ازدواج دختران جوان بوده است.