وقوع بارانهای سیلآسا در چند سال اخیر در استانهای شمالی کشور در کنار نبود راهکارهای مدون برای هدایت این آبها در مسیلها و آببندانها که در موارد مختلفی مورد استفاده قرار میگیرد سبب شده تا هر ساله با وقوع بارشهای نسبتاً شدید شاهد خسارتهای شدیدی به باغات و مزارع در این مناطق باشیم. سرانجام تکراری شدن این حوادث سبب شد تا معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی اعلام کند: «طرح بهسازی ۲۴ هزار هکتاری آببندان در سه استان مازندران، گیلان و گلستان اجرا میشود.» این در حالی است که قرار است پس از این سه استان فاز دوم طرح احیای اراضی استانهای خوزستان و ایلام در سطح ۲۵۵ هزار هکتار نیز بهزودی آغاز شود.
هر ساله با آغاز فصل بارشها در پاییز و زمستان شاهد جاری شدن سیل در برخی از استانها هستیم. این در حالی است که این بارشها در استانهای شمالی کشور ازجمله مازندران، گیلان و گلستان به دلیل شرایط آب و هوایی از شدت بسیاری برخوردار است؛ موضوعی که دلیل هدایت نشدن به سوی آببندها و مسیلها موجب شده تا هر ساله شاهد خسارت بسیاری ازجمله تلفات انسانی و تخریب زیرساختها در این مناطق باشیم. اواسط مهرماه سال جاری بود که کارشناسان سازمان هواشناسی با اشاره به آغاز بارشها در فصل جدید بارندگیها در سه استان شمالی کشور از شهروندان خواستند به هیچ عنوان در تفرجگاهها و مناطق گردشگری حریم رودخانهها و مسیرهای درون شهری و برون شهری اسکان نداشته باشند. این هشدار در حالی بود که شدت بارشها علاوه بر جاری شدن سیل در استانهای گیلان و مازندران و گلستان سبب شد در استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و خراسان شمالی، البرز و زنجان و همدان و قزوین نیز شاهد شدت این بارشها باشیم. پس از وقوع این سیلابها رئیس سازمان مدیریت بحران کشور اعلام کرد: «بارش باران سبب سیل و آبگرفتگی و رانش زمین در برخی از استانها شده و خساراتی را نیز به برخی از مزارع، باغات و اماکن مسکونی وارد کرده است.» اسماعیل نجار افزود: «این مهم سبب شد تا در سه استان شمالی، ۱۶۰ واحد مسکونی که دچار آبگرفتگی شدهاند، تخلیه شوند.» این در حالی بود که به گفته کارشناسان هواشناسی، رامسر با ۲۳۷ میلیمتر در استان مازندان و رودسر با ۲۲۲ میلیمتر رکورددار میزان بارش بودند.
نقش آببندها و جنگلها در هدایت سیلابها
آببندها و مسیلها از جمله مکانهایی هستند که میتوانند نقش مهمی در هدایت آبهای روان و سیلابها داشته باشد و از خطراتی که در دل آنها نهفته است جلوگیری کنند.
کارشناس آبخیزداری و کنترل منابع آبی در این خصوص میگوید: «احداث سدهای انحرافی و هدایت آب به سردهنهها و آبگیرهای کوچه و تجمع آن در آببندانها یکی از مناسبترین راهکارها برای مهار آبهای سطحی است؛ چراکه آببندانهایی که حوزه آبریز هستند علاوه بر اینکه سبب تغذیه منابع آبی زیرزمینی میشوند، میتوانند در فصول کاشت، آب مصرفی کشاورزان را نیز تأمین کنند.» اسماعیل طلوعی میافزاید: «ایران فاقد توزیع مناسب زمانی و مکانی نزولات جوی بوده و از این حیث دارای دو فصل ترسالی و خشکسالی است و باید با ذخیره آب در فصولتر از آن برای فصول خشک سال کمک گرفت.»
این محقق و پژوهشگر با اشاره به اینکه در بسیاری از کشورها آب باران با ورود به ناودانها به سمت تانکرهای نگهداری هدایت شده و از آن برای مصارف غیرآشامیدنی بهرهبرداری میشود، تأکید میکند: «با توجه به بارندگیهای مداوم در شمال کشور میتوانیم با ذخیره و هدایت نزولات جوی در تانکرهای مخصوص از آن برای مصارف غیرآشامیدنی بهویژه در بخش کشاورزی استفاده بهینه و مطلوبی کنیم.» در کنار این مهم از آنجا که جنگلها و مراتع نقش مهمی در هدایت آبهای روان دارند لذا هرگونه تخریب آنها میتواند به جاری شدن سیل بر اثر بارشها منجر شود. کارشناس ارشد جنگلداری با تأیید این موضوع و اینکه پوشش گیاهی در مناطق بالادست موجب حفظ آبخیز و مانع از طغیان رودخانهها میشود، میگوید: «وجود دام در مراتع بهویژه دام سبک، باعث برهم زدن پوشش گیاهی شده و کلوئید خاک را تخریب کرده و به پاییندست منتقل میکند.» محمدیوسف سجادی با بیان اینکه وقتی کلوئید خاک تخریب شود آب صاف وارد حوزه آبریز نشده و روانآب در ارتفاعات اتفاق میافتد، میافزاید: «تجمع روانآبهای حاصل از تخریب پوشش گیاهی در پاییندست سیل را به دنبال داشته و باعث فرسایش خاک میشود.» این محقق و پژوهشگر حوزه جنگل، نقش پوشش گیاهی را در آبخیزداری حیاتی توصیف کرده و ادامه میدهد: «آبخیزداری بزرگترین فعالیت برای حفظ آب و منابع آبی بوده و چگونگی هدایت آن و نحوه تغذیه منابع زیرزمینی از جمله اموری است که در آبخیزداری باید رعایت شود.»
بهسازی ۲۴ هزار هکتار آببندان
از آنجا که آببندانها نقش مهمی در مهار بارشها خصوصاً نوع سیلآسای آن دارند لذا این مهم میطلبد که برای حفظ و مرمت آنها اقداماتی جدی انجام گیرد. این مهم موجب شد تا معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی از اجرای طرح بهسازی ۲۴ هزار هکتاری آببندان در سه استان مازندران، گیلان و گلستان خبر دهد. علیمراد اکبری با اشاره به امضای تفاهمنامهای میان وزیر جهاد کشاورزی، رئیس سازمان برنامه و بودجه و سه استاندار مازندران، گیلان و گلستان میگوید: «برای اجرای این طرح ۶۷۶ میلیارد تومان در بازه زمانی دو ساله پیشبینی شده که ۵۰ درصد آن اعتبار ملی و ۵۰ درصد دیگر استانی است.» هدف از اجرای طرح بهسازی ۲۴ هزار هکتاری آببندانها جمعآوری یک میلیارد مترمکعب از آبهای هرز و روانآبها در اثر بارندگی است. سالانه نزدیک به ۱۰ میلیارد مترمکعب آب باران بدون بهرهبرداری مناسب به دریای خزر میریزد. به گفته معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی آب استحصال شده از طریق آببندانها در شالیزارها استفاده خواهد شد. این در حالی است که قرار است پس از این سه استان فاز دوم طرح احیای اراضی استانهای خوزستان و ایلام در سطح ۲۵۵ هزار هکتار نیز بهزودی آغاز شود.