سرويس بينالملل جوان آنلاين: دولت جدید عراق بعد از پشت سر گذاشتن بحران داعش که طی سالهای ۲۰۱۴ تا همین اواخر گریبانگیر این کشور بود، به دنبال تقویت نقش منطقهای خود در خاورمیانه و به ویژه جهان عرب است. برهم صالح رئیسجمهور جدید طی ماههای اخیر سفرهای دورهای به ایران و کشورهای عربی نظیر عربستان سعودی، امارات متحده، کویت و قطر داشته است. در جدیدترین این دیدارها صالح به همراه چند تن از وزرای دولت تازهتأسیس عراق با سفر به قطر در پی گسترش همکاریهای سیاسی، امنیتی و مهمتر از همه اقتصادی در چارچوب بازسازی عراق بعد از نابودی حاکمیت داعش و سایر گروههای تروریستی در این کشور است. در این چارچوب در بررسی نقش منطقهای عراق به ویژه در رابطه با جهان عرب، میتوان به چند نکته اساسی اشاره کرد.
در ابتدا باید توجه داشت که پس از گذشت بیش از یک دهه از گذار جامعه عراق به سمت دموکراسی در عرصه داخلی، همچنان این اعتقاد وجود دارد که علاوه بر پیشرفت وسایل ارتباط جمعی و اینترنت و آشنایی جوانان در کشورهای عربی خلیج فارس با دنیای مدرن، بخش عمدهای از ریشههای چالش مشروعیت این کشورها را تحولات عراق تشکیل میدهد. بنابراین اقتدارگرایی سیاسی و تقویت نظام تک حزبی به معنای مشروعیت نظام سیاسی غیرمشارکتی و هماهنگ با سایر ساختارهای کشورهای عربی این منطقه بود، اما نهادینهسازی دموکراسی چندحزبی در عراق این سیستم را متحول ساخت.
در وهله بعدی چنانچه از بسترهای سیاسی موجود نیز مشخص است، در نگاه کشورهای عربی منطقه به عراق تغییر چندانی نسبت به دولت جدید عراق در مقایسه با گذشته مشاهده نمیشود. کشورهای عربی نظیر عربستان سعودی در وهله اول همچنان همانند گذشته خود را مهد عربیت و اسلامیت میدانند و در درجه دوم نیز از آنجا که نگاه ایدئولوژیک به فرهنگ عربی در میان این کشور وجود دارد، عربیت را مترادف با مذهب سنی ارزیابی میکنند و عراق را به دلیل اکثریت ۷۰ درصدی شیعیان که دولت را نیز در اختیار دارند، خارج از علقههای عربی و جهان عرب میپندارند. عربستان سعودی و سایر دولتهای عربی خلیج فارس از ابتدای سقوط صدام تاکنون نه تنها هویت عربی عراق را از دست رفته میبینند، بلکه دولتهای جدید عراق پس از صدام را موجب بر هم ریختن نظم عربی منطقه و مواجهه آن با بحران مفهومی دانستهاند. این موضوع بیش از همه در عرصه اقتصادی خود را نشان داده و نشانه بارز آن نیز شرط عربستان سعودی برای بازسازی عراق است. هزینه بازسازی عراق بنا به گفته حیدر العبادی نخستوزیر سابق این کشور ۱۰۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است. این در حالی است که دولت سعودی در پاسخ به درخواست عراق برای بازسازی این کشور عنوان کرد که باید از محل مصرف کمکهای مالی و سرمایهگذاری در عراق مطلع باشد؛ مسئلهای که به معنای نقض حاکمیت ملی عراق است.
در طرف سوم عراق و کشورهای عربی رقبای یکدیگر در بازار جهانی نفت را تشکیل میدهند. عراق به عنوان دومین کشور صادرکننده نفت در اوپک پس از عربستان سعودی، در کنار همکاریهای مقطعی که با ریاض در راستای کاهش تولید و قیمت نفت خام انجام داده است، بر اساس پیشبینیها میتواند در آینده جای عربستان سعودی را در بازار نفت بگیرد. منابع نفتی عربستان بیش از ۲۶۰ میلیارد بشکه برآورد شده است. ریاض با ظرفیت تولید بیش از ۱۰ میلیون بشکه در روز، بیش از نیمی از آن را به بازارهای جهانی صادر میکند. این کشور همچنین نیمی از ظرفیت تولید مازاد جهان را در اختیار دارد که به ریاض این امکان را میدهد که با کاهش یا افزایش ظرفیت مازاد خود در بازارهای جهانی به سمت تثبیت قیمتها در جهت منافع خود گام بردارد. در عین حال برخی پژوهشگران مسائل نفت تأکید دارند که ورود عراق به بازار جهانی نفت و تحقق حجم عظیم سرمایهگذاری در صنایع نفتی این کشور، جایگاه عربستان را با خطر مواجه میکند. عراق با فرض غلبه بر چالشهای داخلی نظیر تروریسم و استقرار ثبات در عرصههای اقتصادی و سیاسی- اجتماعی این کشور، میتواند با تولید بیش از ۱۲ میلیون بشکه در روز، جای عربستان سعودی در این عرصه را به خود اختصاص دهد. پیشی جستن عراق در صادرات نفت به هند از عربستان سعودی نیز در این راستا قابل ذکر است. به واقع عراق موفق شده با بهرهگیری از بازگشت تحریمهای امریکا علیه ایران پس از خروج واشنگتن از برجام و نیز کاهش صادرات نفت عربستان به دهلی، گوی سبقت را از هر دوی این کشورها در صادرات نفت به هند برباید. عراقیها همچنین از افزایش صادرات نفت عربستان و کاهش قیمت جهانی آن در نتیجه درخواست ترامپ رئیسجمهور امریکا که در واقع نوعی امتیازگیری از ریاض محسوب میشد، احساس رضایت ندارند چراکه این اقدام عربستان سعودی بیش از ۱۰ میلیارد دلار به عراق زیان وارد کرده است.
در طرف چهارم باید گفت: کشورهای عربی خلیج فارس که دولت جدید عراق تمایل به گسترش روابط با آنها دارد، از مهمترین حامیان بیثباتی و گسترش فعالیتهای افراطگرایانه در این کشور بودهاند. دولتمردان عراقی نیز بارها حمایتهای عربستان سعودی از تروریسم و نیز عقاید فرقهگرایانه این دولت را مورد اشاره قرار دادهاند. اصولاً باید توجه داشت که اغلب سیاستهای دولتهای عربی به تبعیت از عربستان سعودی شکل میگیرد؛ به همین دلیل از آنجا که ریاض همواره در صدد بیثباتسازی عراق برای مقابله با آنچه نفوذ ایران در عراق و گسترش نفوذ ژئوپلیتیک تهران میداند، است کشورهای عربی نیز بر مبنای رویکرد عربستان سعودی و نیز مقابله با گسترش روابط تهران- ریاض در همین مسیر گام برداشتهاند. طبق گزارشهای نهادهای تحقیقاتی در زمینه تروریسم و افراطگرایی، عربستان از مهمترین کشورهای حامی گروههای افراطی در عراق به شمار میرود. از جمله در گزارش سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۷ مؤسسه سوفان مستقر در امریکا، تروریستهای حاضر در عراق و سوریه اتباع بیش از ۶۶ کشور از جمله کشورهای عربی نظیر کویت و عربستان سعودی بودهاند. تنها عربستان سعودی به تنهایی با بیش از ۳ هزار نفر رده دوم بیشتر اتباع موجود در گروههای تروریستی را داشته است. علاوه بر عربستان اغلب کشورهای دیگر عربی به انحای مختلف مادی و معنوی افراطگرایی و گروههای تروریستی فعال در عراق را مورد حمایت قرار دادهاند. از جمله امارات متحده عربی در بحبوحه نبرد دولت و مرم عراق با گروه داعش، در آبان ۱۳۹۳ سازمان بدر عراق را در لیست گروههای تروریستی قرار داد که با واکنش قاطع مردم و مقامات عراقی روبهرو شد.
اما نکته مهم این است که عراق و کشورهای عربی به این نکته واقف هستند که خاورمیانه پس از حل و فصل بحرانهای تروریسم و نیز استقرار ثبات در عراق و سوریه، به عرصه بازتعریف نقشهای منطقهای تبدیل میشود؛ به همین دلیل سعی میکنند با ایجاد نوعی سیالیت در سیاستهای خود، به تلاش برای گسترش همکاری با دولتهایی بپردازند که تا پیش از این سعی در سرنگونی آنها داشتهاند. مثال بارز آن نیز تلاش کشورهای عربی برای بازگشایی سفارتهای خود در عراق از سال ۲۰۱۲ بدین سو و تلاشهای اخیر این کشورها برای بازگشت به سوریه بهرغم خصومتهای چندساله است. در طرف دیگر عراق نیز در تلاش برای افزایش نقش منطقهای باید به این نکته توجه کند که با بازیگرانی مواجه است که نه تنها طی سالهای ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ برای بیثباتسازی این کشور تلاش کردند، بلکه ظهور داعش را نیز فرصتی مغتنم برای تغییر بافت ژئوپلیتیک و قومی این کشور یافتند.