وجود ناهنجاری‌ها، آسیب‌هایی را برای جامعه در پی خواهند داشت؛ و یکی از عوامل مهم در ایجاد ناامنی به‌شمار می‌روند. یعنی اگر در جامعه‌ای هنجار‌ها نادیده گرفته شوند؛ رفتار‌های فردی و اجتماعی نیز به تبع آن دچار آسیب خواهند شد؛ و عدم پای بندی به هنجار‌های اجتماعی موجب پیدایش آسیب‌های اجتماعی خواهد بود.
ملاک‌ها و معیار‌های مختلفی وجود دارد که می‌توان تشخیص داد چه امری جزو امور ناهنجار و از انحرافات اجتماعی است. با این ملاک و معیار‌ها می‌توان تشخیص داد که رفتاری در یک سازمان، نهاد و یا جامعه‌ای عادی و مقبول و نرمال است، یا غیر عادی، غیرنرمال و نابهنجار؛ دین یکی از عمده‌ترین این ملاک‌ها به‌شمار می‌رود.
دین (اسلام) با پشتوانه باوری و با برخورداری از ارزش‌های الهی هنجار‌هایی را شکل می‌دهد که بر اساس آن رفتار‌های فردی و اجتماعی خاصی را از مردم طلب می‌کند و در نتیجه ملاک‌ها و معیار‌هایی را برای تشخیص رفتار‌های بهنجار از نابهنجار به‌دست می‌دهد که لازم است مردم خود را ملزم بدانند تا آن‌ها را مراعات نمایند؛ بنابراین دین در کنترل ناهنجاری‌ها از طریق ارائه باور‌ها و ارزش‌ها نقش بی‌بدیلی دارد و به جامعه در کنترل ناهنجاری‌ها می‌تواند کمک بسیاری نماید.
مهدویت به عنوان یکی از باور‌های دینی ارزش‌هایی را به‌وجود می‌آورد که می‌تواند علاوه بر تقویت هنجار‌های دینی، انگیزه لازم را در مردم ایجا کند تا خود را به آن‌ها پایبند بدانند.
مهم‌ترین راهکار‌های اعتقاد به مهدویت در کنترل ناهنجاری‌ها عبارتند از:
۱. انتظار و تقویت ایمان دینی:
استحکام ایمان در منتظِران یکی از آثار انتظار به‌شمار می‌رود. زیرا باور به امام مهدی (ع) و در انتظار ظهور وی به‌سر بردن؛ هرگز بدون ایمان واقعی امکان‌پذیر نخواهد بود. بدین جهت خدای متعالی کسانی که از ایمان کافی برخوردارند و سعی دارند تا خود را به انجام عمل صالح ملزم بدانند؛ را وعده داده تا جانشین وی در زمین باشند. بر طبق روایات، این آیه بر ظهور امام مهدی (ع) تطبیق داده شده است. یعنی منتظِران از جهت باور درجه بالایی از ایمان را باید داشته باشند و از جهت رفتار نیز در انجام عمل صالح بکوشند و به آن اقدام کنند. شاید حکمت آن به‌جهت نقشی است‌که منتظِران در فرایند تحقق ظهور دارند، باشد. زیرا تحقق حکومت جهانى و تشکیل آن، هرگز بدون ایمان مستحکم که هرگونه ضعف وزبونى و ناتوانى را دور سازد و بدون اعمال صالحى که راه را براى اصلاح جهان بگشاید، امکان پذیر نخواهد بود؛ و آن‌ها که در انتظار چنین برنامهاى هستند؛ هم باید سطح بینش و باور و ایمان خود را بالا ببرند و هم در کسب عمل صالح تلاش کنند و در اصلاح اعمال خویش بکوشند. تنها این افراد می‌توانند در فرایند ظهور نقش داشته باشند و نوید شرکت در حکومت جهانی امام (ع) را به خود بدهند، نه آن‌ها که مبتلا به ناهنجاری‌های مختلفند و بر اثر ضعف ایمان به انواع ناهنجاری‌ها دست می‌زنند و بر مفاسد محیط و جامعه‌شان می‌افزایند.
۲. انتظار و تقویت ارزش‌های اخلاقی:
منتظِران که امام زمان (ع) را احیا کننده ارزش‌های اسلامی در جهان می‌دانند، سعی می‌کنند خود را با معیار‌های مورد پذیرش دین تطبیق دهند و در صدد پیاده کردن آموزه‌های دینی باشند؛ و به توصیه و راهنمایی دین در جهت خودسازی و رفع موانع تهذیب، اقدام می‌کنند. از این جهت اعتقاد به امامت و باور به ظهور می‌تواند انگیزه آنان را در خودسازی افزایش دهد؛ بنابراین بر اساس تعالیم مهدوی، منتظِران همواره خود را ملزم می‌دانند در مسیر خودسازی اخلاقی قدم بردارند و در مسیر خواست امام زمان (ع) حرکت نمایند. با عنایت به این مطلب در روایات بسیاری به اهمیت نقش انتظار اشاره شده است؛ به‌طوری که رسول خدا (ص) انتظار فرج را بالاترین اعمال امت بر شمرده است. از این جهت اعتقاد به امامت و باور به ظهور می‌تواند انگیزه آنان را در خودسازی افزایش دهد. این روند منتظِران را با افراد معمولى متمایز می‌کند؛ و آنان را به انسان‌هایی الهى و نیروهایى زبده، لایق و کاردان، و با تقوایی مبدل می‌سازد که همواره آمادگی خود را جهت همراهی با امام (ع) حفظ می‌کنند. در نتیجه انتظار یک مصلح جهانى به معناى آماده باش کامل فکرى و اخلاقى، مادى و معنوى براى اصلاح همه جهان است. باور به مهدویت و انتظار ارزش‌های اخلاقی را تقویت می‌کند و موجب می‌شود ترک امور ناهنجار خواهند شد.
۳. انتظار و تقویت ورع و تقوا:
از آنجایی که منتظِران خود را منسوب به امام زمان (ع) می‌دانند به این نتیجه می‌رسند که در پیروی از آن‌حضرت پیش قدم باشند و الگوی رفتاری و اخلاقی و معنوی خود را امام زمان (ع) قرار دهند. از آثار این الگو گرفتن این است‌که آنان در سبک زندگی و در رفتار فردی و اجتماعی بر طبق خواست امام زمان (ع) حرکت کنند و مسیر زندگی خویش را بر اساس آن تنظیم نمایند. از طرفی، چون خواست امام زمان (ع) بر طبق خواست خدای متعالی است و بر محور آن می‌چرخد و غیر از آن نیست، سبک زندگی منتظِرانه نیز متأثر از اوامر و نواهی الهی و بر محور رضایت¬مندی خدای متعالی خواهد بود و بر مدار اوامر و نواهی الهی خواهد چرخید. مداومت آنان بر این امر موجب می¬شود تا ورع و پرهیزکاری در سبک زندگی آنان متجلی شود. در روایاتی که اوصاف منتظِران و یاران امام مهدی (ع) را یادآوری کرده‌اند به این نکته نیز اشاره شده است. امام صادق (ع) از جمله اوصاف یاران امام مهدی (عج) را پرهیزگاری وتقوای الهی دانسته و خُلق نیکو را سفارش نموده است»؛ و در این راستا از سوی ائمه (ع) وظیفه مردم در زمان غیبت حضرت مهدی (ع)، در سبک زندگی، حفظ تقوا و دین داری معرفی شده است. یکی از اصحاب گوید: خدمت امام صادق (ع) نشسته بودیم، آن‌حضرت به ما فرمود: «برای صاحب الامر غیبتى است، هر کسی باید از خدا پروا کند و تقوا پیشه نماید، و به دین خود بچسبد و آن را حفظ کند». برخورداری جامعه منتظِر از این ویژگی موجب خواهد شد تا مردم به کار‌های بهنجار تشویق شوند و به راحتی به امور ناهنجار تن ندهند و در مقابل آن‌ها مقاومت بیشتری از خود نشان خواهند داد.
۴. انتظار و تعهد و مسئولیت:
تعهد و مسئولیت شناسی یکی دیگر از ویژگی‌های اخلاقی منتظِران است. بر اساس این ویژگی منتظِران راستین، وظیفه دارند که علاوه بر اصلاح خویش، نسبت به دیگران نیز احساس مسئولیت کنند و در اصلاح دیگران نیز بکوشند؛ زیرا برنامه عظیم و سنگین ظهور و حکومت جهانى که انتظارش را مىکشند تنها یک برنامه فردى نیست؛ بلکه علاوه بر آن، برنامهاى است که کار باید به‌صورت دسته جمعى و همگانى باشد؛ کوشش‌ها و تلاش‌ها باید هماهنگ گردد و عمق و وسعت این هماهنگى باید به عظمت همان برنامه انقلاب جهانى باشد که انتظار آن را دارند و سبک زندگی مناسب با آن تنظیم و مدیریت شود. «در یک میدان وسیع مبارزه دسته جمعى هیچ فردى نمىتواند از حال دیگران غافل بماند؛ بلکه موظّف است هر نقطه ضعفى را در هر کجا ببیند اصلاح کند؛ و هر موضع آسیب پذیرى را ترمیم نماید؛ و هر قسمت ضعیف و ناتوانى را تقویت کند؛ زیرا بدون شرکت فعّالانه و هماهنگ تمام مبارزین، پیاده کردن چنان برنامهاى امکان‌پذیر نیست. بنابراین منتظِران واقعى علاوه بر این که به اصلاح خویش مىکوشند، وظیفه خود مىدانند که دیگران را نیز اصلاح کنند».
اهمیت مسئولیت شناسی هر یک از منتظِران در حدی است‌که در روایات نیز بدان توجه شده است. در روایت امام سجاد (ع) به این نکته اشاره شده و یکی از ویژگی‌های منتظِران را تعهد و مسئولیت شناسی‌شان نسبت به دیگران معرفی نموده است. آن‌حضرت در این باره به ابو خالد فرمودند: «ای ابا خالد مردم زمان غیبت مهدی (ع)، که معتقد به امامت او هستند و در انتظار ظهور او به سر می‌برند، با فضیلت‌ترین مردم همه زمان‌ها هستند.... آنان حقیقتاً افراد با اخلاص و شیعیان صادق ما می‌باشند؛ آنان به‌صورت سری و علنی مردم را به دین الهی دعوت می‌کنند». بر طبق این روایت، تعهد و مسئولیت شناسی منتظِران موجب می‌گردد تا دیگران را نیز به آداب دینی دعوت کنند تا همه مردم به دین الهی گردن نهند و از آنان افراد نیک و صالحی پرورش یابند. در روایت پیامبر (ص) نیز به این ویژگی آنان اشاره شده است.
آن‌حضرت در این باره می‌فرمایند: «آنان در اطاعت از امام‌شان کوشایند ... مثل آن‌ها در زمین مثل مشک است که بوی خوشش پراکنده می‌شود و هرگز متغیر نمی‌گردد و مثل آن‌ها در آسمان مثل ماه است که نورش هرگز خاموش نمی‌شود». پراکندن بوی خوش از سوی منتظِران کنایه از تأثیرگذاری آنان در جامعه است و آن نیز حاکی از تعهد و مسئولیت شناسی‌شان است، به‌طوری که همانند مشعل‌های هدایت می‌درخشند و از آسیب‌ها و معضلاتی که ممکن است متوجه جامعه شوند جلوگیری می‌کنند.
بر طبق این ویژگی، منتظِران تلاش می‌کنند با ایجاد زمینه‌های لازم، بستر را برای خودسازی دیگران فراهم آورند. این ویژگی موجب می‌شود جامعه منتظِر به انجام کار‌های خوب و با ارزش تشویق شود و از تن دادن به امور ناهنجار پرهیز نماید.
۵. انتظار و تحکیم امید:
واژه «امید» در زبان فارسی به معنی آرزو و چشم‌داشت است؛ و در عربی معادل واژه «رجاء» به معنای ضد یأس و نا امیدی آمده است. «امید» یک حالت روحی و روانی است که موجب می‌شود تا افراد و جامعه را به کار و فعالیت وادارد. زیرا عامل مؤثری برای تلاش و فعالیت است و از این جهت یکی از فضایل اخلاقی به شمار می‌رود. در مقابل آن یأس و نا امیدی است که از رذایل اخلاقی بر شمرده می‌شود. در واقع امید، اساس همه تلاش‌های مفید و پرثمر انسانی است که موجبات اصلاح و سعادت جامعه را فراهم می‌آورد. همان‌گونه که یأس و ناامیدی و قطع امید، یکی از آفات اخلاقی است‌که هم دارای آثار فردی خطرناکی است و هم آثار اجتماعی فلج کننده را به دنبال خواهد داشت. جامعه‌ای که دچار چنین حالتی شود نشاط و بالندگی خود را از دست می‌دهد و در واقع حیات واقعی خود را از دست داده است؛ و در مقابل همین‌که «انسان به آینده‌ای روشن امید داشته باشد، باعث نشاط وی می‌شود و در او انگیزه کار و تلاش ایجاد شده، او را به فعالیت‌های صحیح زندگی وادار می‌کند».
اعتقاد به مهدویت و انتظار روح امید را در انسان زنده کرده و خط مشی زندگی را برای او مشخص می‌کند؛ و در زندگی فردی و اجتماعی دارای کارکرد است. آثار و کارکرد‌های آن را می‌توان در دو بعد اعتقادی و رفتاری مورد بحث و بررسی قرار داد: در بُعد اعتقادى، به تحکیم و تقویت پایههاى معرفتى و اعتقادى افراد می‌تواند کمک کند و در بُعد رفتارى موجب خودسازی و تقویت روح امید خواهد شد. با عنایت به این مطلب، در روایاتی که به فضیلت انتظار اشاره دارند، آن را با لفظ «فرج» همراه و قرین نموده‌اند. این همراهی در حقیقت بیان‌گر آن است که در انتظار، امید به فردای بهتر نهفته است؛ و همین امید و چشم به راه بودن به فرج و گشایش، نگاه جامعه و سمت و سوی آن را به تحول و دگرگونی مثبتی که مایه فرج و گشایش است سوق می‌دهد. در نتیجه ایده انتظار فرج، سبب ایجاد آمادگی جامعه در زوایا و حوزه‌های مختلف اعتقادی و فکری، اخلاقی و تربیتی، و فرهنگی و اجتماعی، و سیاسی است و موجب می‌شود تا آرمان‌گرایی و نشاط و پویایی و وظیفه‌شناسی و روح امید در افراد زنده شود و جامعه را در این زمینه به کوشش و تلاش مضاعف وا دارد. «آیاتى که بدان‌ها در روایات استناد شده است نشان مىدهد که مهدى موعود (عج) مظهر نویدى است‌که به اهل ایمان و عمل صالح داده شده است، مظهر پیروزى نهایى اهل ایمان است... از مجموع آیات و روایات استنباط می‌شود که قیام مهدى موعود (عج) آخرین حلقه از مجموع حلقات مبارزات حق و باطل است که از آغاز جهان برپا بوده است. مهدى موعود تحقق بخش ایدهآل همه انبیا و اولیا و مردان مبارز راه حق است».
شهید مطهری (ره) در باره نقش انتظار در زنده نمودن روح امید می‌گوید:
«انتظار فرج از یک اصل کلی اسلامی و قرآنی دیگر استنتاج می‌شود و آن اصل حرمت یأس از روح الله است. امید و آرزوی تحقق این نوید کلی جهانی انسانی در زبان روایات اسلامی انتظار فرج خوانده شده است»؛ بنابراین باور به مهدویت و انتظار می‌تواند با ارائه الگوی سبک زندگی امیدوارانه، نشاط و پویایی و امید به آینده را برای افراد رقم بزند و تنبلی و سستی را از زندگی آنان بزداید و موجب شود تا هنجار‌های مثبت در زندگی حاکم شود و از ارتکاب ناهنجاری بپرهیزد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
